Pontedeume na nova novela de Olga Rico. Presentación na vila de "Los disfraces de la traición"

O pasado venres, dez de marzo, presentouse en Pontedeume, na Casa de Cultura, o antigo convento agostiño, a nova novela de Olga Rico Los disfraces de la traición. A autora fíxome a honra de convidarme a participar no acto e isto foi o que dixen:

As miñas primeiras palabras teñen que ser de agradecemento ao concello de Pontedeume, ao noso alcalde, a Yolanda, concelleira de Cultura, e ao bibliotecario Alexandre por organizar con tanto cariño e dedicación este acto de presentación da novela de Olga Rico Los disfraces de la traición na súa e nosa vila.

Vaia tamén a miña gratitude á autora, por facerme a honra de estar aquí e darme a ocasión de volver ao meu Pontedeume natal, onde casei hai vinte e cinco anos, cumprimos o pasado día oito de marzo as vodas de prata, cando marchei a vivir a Santiago de Compostela, e ao que regreso menos veces das que quixera.

A novela comeza presentando á eumesa Sara Vázquez, a protagonista, “sentada en un banco del parque, con la mirada inmóvil y expresión desolada, oía sin escuchar los silbidos del viento y el alegre griterío de unos niños que, a lo lejos, hacían volar sus cometas. Los grandes árboles añosos, con doradas hojas otoñales, mecían sus ramas dulcemente en la fresca mañana de noviembre”. Qué fácil foi para min imaxinar, coa axuda de Olga Rico, a Sara Vázquez naquel parque de San Francisco que eu visitara con Ana e o noso fillo Miguel, ben pequeniño, cargados de noces para que comesen da súa man os centos de esquíos, que en Oviedo, como é natural, chaman ardillas, e que hoxe creo que xa non están alí.

Sara, sentada nun banco do parque de San Francisco, non podía crer que unha sucesión de traizóns, que no libro aparecen sempre disfrazadas, como na nosa vila moita xente durante o Antroido cada ano para cumprir coa tradición, cambiase de socato a súa tranquila e apracible vida de muller felizmente casada e de brillante e recoñecida profesional como xefa do Servizo de Neuroloxía do Hospital Clínico de Oviedo e investigadora na Universidade, pero así era.

Como nos conta o narrador, “Sara tenía en su familia un bien seguro y su gran dedicación era la investigación de una enfermedad neurológica, llamada arboneuritis degenerativa; una enfermedad genética que, aunque no tenía una gran prevalencia, era muy grave y ocasionaba fuertes dolores musculares e impotencia funcional. En algunos casos, podía progresar hacia la parálisis y llevar irremisiblemente a la muerte. Sara dedicaba mucho tiempo y esfuerzo a este proyecto, el cual había sido muy bien acogido entre los científicos internacionales […]. Trabajaba con un tratamiento basado en una terapia génica y que, administrado en tres fases, podía incluso llegar a curar esa enfermedad. Había conseguido que la Organización Mundial de la Salud (OMS) le diera permiso para experimentar la primera fase del tratamiento con varios pacientes voluntarios que estaban siendo tratados por Sara en el hospital. Uno de ellos era Diana, una niña de seis años, hija de Cathy, su enfermera y colaboradora más fiel, tanto en el trabajo del hospital como en su labor de investigación”.

Así e todo, inesperadamente, Ernesto, o seu primeiro amor, o home que a librara da novatada que lle prepararan as súas compañeiras de residencia cando chegara a estudar Medicina a Oviedo, mercándolle un repolo por mil pesetas, aquel co que se daba furtivos bicos de amor sendo noivos, no mesmo banco no que estaba sentada, e co que levaba casada vinte e dous anos, o pai do seu fillo Er, decidira marchar de casa con Estrella, unha das secretarias da súa empresa da que esperaba un fillo. O outro alicerce que sostiña a vida de Sara e que lle daba seguridade, o seu traballo, tamén se veu abaixo, coma un castelo de naipes. O xerente do hospital chamouna para dicirlle que lle tiña que abrir un expediente porque uns presuntos erros seus lle causaran graves danos por intoxicación a tres pacientes e que a suspendía cautelarmente ata que se aclarasen as cousas. A sanción carrexou a suspensión de emprego e soldo por un ano. Todo se complicou, ademais, porque a empresa de Ernesto pasaba por problemas de liquidez e el tampouco non podía axudala economicamente.

Buscando un pouquiño de paz entre tanto desacougo, Sara volve á súa vila natal en Galicia, onde vivían o seu irmán e a súa nai, para pasar a fin de semana. A choiva e as bágoas foron as súas compañeiras de viaxe. Aínda que aquel outubro estaba a ser benigno, esa noite había treboada e chovía a cachón. O recendo das mazás do país ao entrar no garaxe da casa tróuxolle a Sara lembranzas da súa infancia e os cestos de castañas que alí había recordáronme a min os colares de zonchos que faciamos de nenos por defuntos. Pola mañá xa delampara e podía verse a ría, dourada por un doce sol de outono que asomaba no ceo xa ben cedo. Non se cita o nome da vila natal de Sara, pero os que coñecemos Pontedeume non precisamos que se diga expresamente porque hai moitos detalles que nos fan doada a identificación.

É certo que o recendo a herba e terra mollada, os castiñeiros e as nogueiras, e a vista espléndida da ría que se contemplaba desde a casa podería facer pensar en varios concellos da nosa terra; así e todo, cando nos describe a vila, xa non hai dúbida. Decídeme se minto: “A mediodía se fue al pueblo dando un paseo. Los grandes plátanos que circundaban la carretera habían cubierto el suelo de una espesa alfombra de hojas cobrizas; unos tenues rayos de sol se filtraban entre sus ramas. Sara caminaba despacio, respirando con delicia el aire puro [ben sabemos que vai paseando pretiño da alameda]. Solo al pasar cerca del mercado, percibió la ferviente actividad de un domingo de feria [eu creo que fala dun sábado porque logo di que a notaría estaba aberta; que gañas temos todos, querido alcalde, e creo que Olga tamén, de ver de novo o noso mercado, ao que de toda a vida lle chamabamos a praza, funcionando; xa cada vez queda menos]: los puestos, que se alineaban junto a la fuente de los Cuatro Caños [que evidentemente ten que ser a fonte do Pilón], mostraban diversidad de ropas, calzados, cestos, quesos, empanadas, panes... y se alternaban con tenderetes de relojes, pulseras, pañuelos y bisutería, algunos de ellos atendidos por gente de color. Los habitantes del pueblo realizaban sus compras y campesinos bajados de las aldeas circundantes vendían sus productos en pequeños espacios improvisados a los alrededores de la plaza”.

Xa na casa, pola tarde, Sara contemplaba outra vez a ría de Ares. “El sol vespestino iba tiñendo de colores dorados y ocres los montes que caían sobre la ría. El agua estaba en calma, como un plato”, ¿qué eumés non utilizou máis dunha vez esta expresión? (Foto de Lola Fornos Ríos Garabana).

Ao chegar á súa casa de Oviedo, “se metió en la cama y se tapó hasta la cabeza. Pensó en las olas del mar lamiendo la arena, en un paseo descalza por la orilla, en la brisa fresca con olor a salitre, en el reclamo de las gaviotas... y poco a poco, con la ayuda de la pastilla, se durmió”. Xa en Oviedo, evoca, como vedes, os paseos que moitos adoitamos dar pola praia da Magdalena de Cabanas ou a de Ber (Foto de Carmen Rodríguez Pena).

Tamén despois, na casa de Omar, no capítulo 6, comenta con Valentín: “este pinar de al lado de la playa me recuerda a mi pueblo. De pequeña mi madre nos llevaba, algunas veces, a comer al campo entre los pinos. Eran días muy felices”. ¿Quen non recorda as comidas campestres da feliz infancia entre piñeiros preto da praia, no piñeiral de Cabanas, nas que non podían faltar a tortilla e os bistés empanados, como no xantar que Valentino lle prepara a Sara no capítulo 8? (Foto de Lola Fornos Ríos-Garabana).

O capítulo 16 narra o enterro de dona Esmeralda, a nai de Sara, no noso cemiterio de Porto. Moitos eumeses acudiran á casa familiar onde se celebrara o velorio e logo tamén á igrexa parroquial e ao camposanto. Así o conta o narrador: “Cuando llegaron al cementerio, situado en lo alto de pueblo [como o noso, para poder descansar por sempre vendo a ría no alén] la brisa despejó a Sara, que respiró el aire puro con olor a eucalipto que bajaba de la montaña [obviamente, viña do noso monte de Breamo]. Al cementerio subieron también algunos vecinos acostumbrados a rendir culto a los difuntos. Muchas tumbas estaban cubiertas de flores, y el silencio reinante solo era roto por el ruido de los pasos en procesión y por la voz del cura rezando un responso [sería don José Ramón, supoño, aínda que nada se di]. En el panteón familiar, la losa de granito gallego que cubría la tumba estaba apartada, dejando al descubierto la fosa donde también había sido enterrado su padre. Sara no se atrevió a mirar” (Foto de Aurora Lapique).

Desde o seu regreso a Oviedo, Sara comeza unha nova etapa profesional e emocional na que vivirá grandes paixóns e se lle presentarán interesantes, inesperadas e arriscadas oportunidades, que lle espertan acotío fortes conflitos e intensos debates coa súa conciencia. Verase envolta nun mundo de traizóns, mafias e conspiracións que a levarán a un desenlace sorprendente que non podemos desvelar. Eu anímovos, aos que aínda non o fixestes, a descubrilo e a emprender esta viaxe apaixonante que nos atrapa desde o principio ao final da novela.

A historia ten unha estrutura circular na que Sara é o eixo do que parten todos os raios que forman a circunferencia e conectan os diferentes personaxes e as diversas accións, como xa acontecía con Elvira na súa anterior novela Cuando el pasado despierta. Eu dixen daquela que me lembraba dalgún xeito a La Colmena, de Camilo José Cela, onde todos os personaxes estaban conectados polo café de doña Rosa, e penso que o esquema se repite en Los disfraces de la traición, con idéntico acerto.

O omnisciente narrador conta a historia en terceira persoa pero case sempre adopta o punto de vista de Sara, e ofrécenos acotío magníficas páxinas dun moi brillante estilo indirecto libre. Non abusa nunca das longas e aburridas descricións. Proporciona sempre os datos precisos e imprescindibles e deixa que o relato flúa a través dos ricos e áxiles diálogos dos personaxes, que utilizan, sen excepción, unha linguaxe sinxela, realista e asemade culta, que lle achega ao texto un gran dinamismo, emoción e expresividade.

Tamén se inclúen pequenos exemplos de literatura epistolar como a breve carta que Ernesto lle deixa a Sara a xeito de despedida, no capítulo 2; a que lle escribe Rosa á súa tía Sara cando marcha da casa de Omar, no capítulo 7; ou a xa máis longa de Omar a Sara na que lle di que se algún día a chega a ler é porque el xa estará morto, lle confesa o seu engano e lle fai unha apaixonada declaración de amor, no capítulo 9. Hai tamén unha moi breve felicitación de Nadal a Sara do seu fillo Er, na que lle pide, e non admite un non por resposta, que pase esas festas en Nova York con el, a súa noiva Megan e o pai da rapaza, no capítulo 13. Por último, no epílogo, é Valentín quen lle escribe unha carta a Sara na que lle pide perdón e lle suplica que lle faga un gran favor. Aínda que, se me permitides a broma, tamén poderíamos incluír aquí ese modelo de concreción, mestura de chuleta e whatsapp, enviado por Marina a través dunha pomba mensaxeira, do capítulo 16 (Foto de Felipe Galego).

A narración é moi áxil, amena e apaixonada, e mostra a habelencia e rigor que sempre percibimos nos textos de Olga Rico. Presenta unha trama moi ben elaborada e esplendidamente labrada polo seu xa experto cicel, onde cada personaxe resulta imprescindible para encaixar as pezas do crebacabezas que se vai construíndo devagar ata chegar ao desenlace. Nada queda ao chou e á improvisación, porque todo ten o seu porqué e a súa razón de ser.

A sensibilidade cultural de Olga Rico faise patente coas atinadas e ben precisas citas de secuencias de películas, como a mirada de Guiuletta Masina cando un neno lle dá unha flor, nas Noites de Cabiria, de Federico Fellini; a tenra mirada de Natalie Wood na película Esplendor na herba, que o seu pai sempre lle dicía a Sara que ela tiña; o parecido que Sara lle encontra a Omar con Marlon Brando en O rostro impenetrable; a película de Woody Allen que Sara ve no AVE cando regresa con Marina de Madrid a Sevilla; ou cando vendo Sorrisos e bágoas, esperta do coma Diana na Noiteboa. Tamén aparecen decote referencias a composicións musicais, como a melodía da caixa de música da casa de Pontedeume que reproducía as notas de Para Elisa, de Beethoven; a representación do Barbeiro de Sevilla, de Rossini, á que Sara acode coa súa amiga Marina e mais Omar; a canción de Mercedes Sosa Alfonsina y el mar, que narra o suicidio da protagonista; o Bella figlia dell'amore, de Rigoletto, interpretado por Pavarotti, que Sara escoitou na casa de Omar; o Corazón espinado, interpretado por Maná e a guitarra de Santana; Alfredo Kraus, cantando a aria Pourquoi me reveiller; o tango de Carlos Gardel, cantado por Valentino; ou a versión do Casta Diva, de María Callas. Mención aparte merece a aria A te, o cara, de Bellini, cuxa letra introduce a novela e que logo soará de xeito recorrente nos capítulos 9, 15, 20 e 22, nas maxestosas voces de Giuseppe di Stéfano e María Callas, na foto de arriba. Sara fai así mesmo mencións literarias de Lord Byron, de Cien años de soledad, de García Márquez, de El Quijote, de Cervantes, ou de La lozana andaluza; e Omar, pola súa banda, recita un poema de Omar Khayyam. Cómpre destacar tamén as marabillosas pinturas ás que se fai referencia, como o cadro de Sorolla, titulado Trata de brancas, que Sara contempla con Omar na exposición que visita no Museo del Prado, magnificamente descrito no relato e que podedes ver na imaxe, ou A dama de Sevilla, da pintora galega Herminia Aguiar.

A doutora Olga Rico, boa coñecedora do mundo da Medicina, por mor dos seus estudos na Universidade de Santiago de Compostela e os anos que leva traballando en Oviedo en Urxencias, preséntanos na novela, como xa dixemos, a unha prestixiosa neuróloga, xefa deste servizo no Hospital Clínico de Oviedo, que ten moi avanzada a investigación dun tratamento para a curación dunha rara doenza denominada arboneuritis dexenerativa, que malia non estar moi estendida si causa fortes trastornos físicos e pode levar á morte irremisible. Ata daquela, só había para a combater un medicamento paliativo, pero non curativo, chamado Réfil, que saíra había poucos meses ao mercado, pero o avanzado das investigacións do tratamento curativo que presentaba a doutora Sara Vázquez poñía en perigo o negocio da empresa farmacéutica, que tiña neste medicamento a súa principal fonte de ingresos.

Olga Rico ten a delicadeza de poñerlle un nome inventado á doenza e de non sinalar a ningunha compañía farmacéutica real, pero deixa ben clara a súa denuncia de que, ás veces, estas empresas actúan como auténticas mafias sen o máis mínimo escrúpulo para facer rendible o seu negocio, aínda que iso supoña frear a saída ao mercado dun tratamento que pode salvar vidas. Os intereses das mafias farmacéuticas están sempre presentes, pero os personaxes tamén poñen de manifesto outros problemas que moven ás persoas a actuar contra a súa propia conciencia e principios, e que son aproveitados por estes mafiosos sen escrúpulos. O amor, os celos, a paixón, a traizón, a mentira, os demos familiares, a deslealdade, o poder dos cartos, a frivolidade, a espionaxe, a ludomanía, a corrupción política, a manipulación informativa que leva a espertar falsas alarmas para poder vender masivamente un produto que non é necesario, a extorsión, a prepotencia, as agresións sexuais, os problemas económicos ou a desesperación á que nos levan situacións extremas son algúns deles, como ben se pode ver na novela.

A estrutura circular de Los disfraces de la traición vese completada no último capítulo, o 22, onde aparece Sara, sentada no mesmo banco do parque de San Francisco, que ocupara, desolada, no capítulo 1, cinco anos antes. Xa tiña outra vida que se fora tecendo de vagariño ao longo dese tempo.

A nosa amiga Olga séntese hoxe moi satisfeita de presentar Los disfraces de la traición en Pontedeume, pero os seus lectores somos insaciables e desde a súa vila imos pedirlle un novo esforzo, porque xa nos tarda a súa vindeira novela, pois con esta quedamos “en-can-ta-dos”, a derradeira palabra coa que se lle pon o punto e final.

Como proba do amor que sente Olga Rico por Pontedeume, non podo nin quero deixar de citar tamén o fermoso artigo que publicou na contraportada do prestixioso xornal madrileño ABC, titulado “Pontedeume, el amor entre un río y una ría”, onde presentaba as marabillas da nosa vila e arredores, que convidaba con fervor a visitar, no que debuxaba ao río Eume como o amante bravo e misterioso, señor do bosque atlántico mellor conservado de Europa, que se xuntaba agarimoso, coa axuda misteriosa das mareas vivas nas noites das Lagarteiras, coa súa amada a ría de Ares, fermosa, feminina e ás veces esquiva, e propiciaba un encontro apaixonado con ela no seu esteiro que facía arder as augas por agosto e setembro.

Graciñas, Olga, por falar tan ben e apaixonadamente da nosa vila nun medio que chega a moita xente e por nos ter presentes sempre nas túas publicacións, e moita sorte neste fermoso proxecto que hoxe presentas en Pontedeume.