Paseo polas fontes da vila de Pontedeume da man de Ramiro Fonte. Fotos de Aurora Lapique

É tempo de escoitar as fontes da vila. A das Angustias, ó pé do cruceiro, rodeada de mulleres e mozas que veñen encher as sellas e os baldes. A das Virtudes, onde paran os labregos que traballan as leiras dos carreiros de Santo Isidro e que, segundo a lenda, remediaba o mal gálico. A da Tafona, á que tamén lle gusta que a chamen Fonte Nova, e que mestura o son da súa auga coa fala popular. A do Mancebo, misteriosa e lóbrega no canellón, que crea ecos de furna mariña. A de Santo Agostiño, que foi dos frades, e cambiou o seu nome polo de Chafarís, estendéndoo ata a ruela sen saída. Así a chamamos os nenos do Coliseo, que bebemos dos seus dous canos de auga impetuosa e cristalina sen xuntarmos as mans.

Pero a dona de tódalas fontes é o Pilón. Segue estando aí, amosando a súa perfecta altura de obelisco de canteiros, sen arrogancia. Convénceme de que o tempo non modificou tódolos lugares. Os seus catro canos, dirixidos ós catro puntos cardinais, seguen botando a auga que toma dun secreto manancial que hai en Breamo. Antes de ser fonte de tódolos veciños, xa estaba alí no tempo dos Andrade. Era, daquela, fonteliña acubillada intramuros do palacio dos condes. Nalgunha mañá fría, lavou nela os seus cabelos louros a mociña que aquela noite xacera co poderoso señor.

O Pilón comezou a estar preto de min cando me iniciei na escola do Pescador. Ata entón as miñas fontes foron a das Angustias e o Chafarís. Cando ampliei os horizontes, comecei a descubrir outras que non estaban sinaladas no plano da vila, e que falaban distintos idiomas murmuriantes. A da Estación, que formaba un regato de augas verdosas. Aprendices de naturalistas, iamos alí cazar cágados e tritóns. E a máis íntima de todas, que deita un fío de auga por unha folliña de loureiro, entre as penas de Zopazos. Danlle boa sombra os castiñeiros ribeiráns, que lle tiran ourizos. A marea chea pon ós seus pés unha boa colleita de algas, razón pola que sempre aparece adornada cun nobelo destas fitas verdes.

Non me esquezo da de Porto, con seu lavadoiro en plena actividade. Tinas e tinas de roupa que as mulleres botan a clarear nun campiño costaneiro, especialmente fermoso a comezos do verán, cando, entre las zurbaranescas sabas estendidas, cantan os grilos.

Bebín de todas elas. Xenerosas, saciaron a miña sede sen pedir nada a cambio, agás estas mesmas lembranzas. Sigo séndolles fiel. Creo recoñecer o son da auga que bate con forza na pía do Chafarís; o recatado son de fontela da das Angustias: de beber outra vez desa auga, quizais morrería de esquecemento, desmemoria e cegueira; os catro canos do Pilón que, ó conxuntárense, fan un ruxido de cadoiro. Todo o mundo ten dereito a gozar del, que para iso as propiedades dos Andrade se converteron en praza pública.

As fontes crean a elemental melodía das prazas, das rúas, dos canellóns de Pontedeume. Nin as delicadas notas do violín, nin moito menos as inseguras da trompeta, poden competir coa súa música transparente, lixeira, duradoira. O neno que comeza a ruar non tarda en descubrilas. Non fai falla que ninguén lle fale delas. Se alguén o mancou, se alguén guindou contra el a pedra da ignominia ou, simplemente, se está morto de sede, xa sabe onde atopalas.

−Estás feito un calexeiro –dinlle na casa.

Iso era, xustamente, o que un desexaba. Só así resultaba posible descubrir por un mesmo a vida das rúas.

−É unha calexeira –rosmaba a tía, cualificando a unha das miñas irmás. A dicir verdade, tanto a maior como a pequena eran menos prudentes ca min á hora de tirarse ás rúas. Para descubrir as fontes, as casas misteriosas, os segredos do xardín, un non podía ser outra cousa que un calexeiro. Más que unha ofensa, o de ser un calexeiro era unha verdadeira condecoración.

É certo que tódalas nosas fontes cantaban. Cada unha tiña un ritmo de seu; todas compartían a sabedoría da transparencia. A transparencia da auga permite ver o fondo das cousas. Se sigo prosando o tempo da miña infancia, debo aceptar o estilo da claridade, o difícil e sinxelo estilo das cousas ruxidoiras.

A diferenza das campás da igrexa, que resoan nos recantos da vila e nos recantos das almas como se medisen o tempo dunha inquietante eternidade, as fontes medían a eternidade das cousas simples. Esas que están a carón de nós para aprendermos a vivir, para sermos tempo. Dese tempo beberemos, sen poder apreixalo nas mans, porque ninguén pode apreixar a auga fuxidoira.

As fontes considerábanse necesarias non só polo seu canto. Antes de proxectarse a traída da auga, delas dependían por enteiro as tarefas domésticas. As casas da praza das Angustias sentíanse moi afortunadas por rodearen a fonte, que servía a todas por igual, incluso á de Sofía Lamas, que parecía tan desgrazada como a dun mendigo. As mulleres enchían no seu cano, nunca demasiado pródigo, as sellas e os baldes de metal, que axiña foron substituídos polos cubos de plástico de cores vivas.

Había meses nos que as fontes estiñaban. O peor de todo era cando Couto mandaba chantar nunha delas un cartel de madeira que puña “agua no potable”. A do Chafarís pasou por semellante vergoña, aínda que os nenos sedentos non deixamos de acudir a ela. A das Angustias salvouse da corentena porque a fita de pedra non soportaba ningún cartel. Nin abrindo de todo a billa botaba máis que unha pinga de auga.

A do Pilón sempre soportou moi ben a seca e, que eu recorde, nunca pasou pola vergoña do cartel. Gozaba da estima de tódolos veciños, como se botase auga medicinal.

−Bebe un vaso de auga, que é do Pilón.

Non había mellor garantía.

Un ano destes comezaron a erguer os enormes perpiaños das rúas para faceren a traída. A vila adecentouse un pouco, aínda que os papeliños e as follas secas dos magnolios e os plátanos non deixaron de folgar ó seu antollo, subindo e baixando. Sempre se considerara fermosa, pero tiña que facer un esforzo para manterse á altura dos tempos. Na taberna de Noche falábase moito da “Campaña de embellecimiento”. O noso alcalde non deixaba de cismar nela cando, sentado na cadeira que lle puñan as de Vázquez, parecía contemplar os nosos xogos. O cruceiro das Angustias resultou beneficiado pola campaña. Na foto do acordeonista ambulante figura rodeado por testos de flores.

Fornos, o fontaneiro, non daba abasto introducindo o entubado de chumbo nas casas vellas. A nosa non foi unha excepción, e a auga corrente chegou á cociña e ó cuarto de baño. Así foi como as nosas fontes comezaron a ser menos necesarias. Cumpriron, como o voo das primeiras andoriñas, outro tipo de necesidades.

Todas elas seguen no seu sitio. Algunhas aínda botan, outras cegáronas. Todas perderon a música ruxidoira que atraía o neno calexeiro. Cando non cambian os espazos, somos nós, que estamos expostos ás incesantes mudanzas da vida, os que cambiamos. A nosa ollada provoca neles profundas alteracións. Perdemos oído e xa non sabemos escoitalas.

Ramiro Fonte: Os meus ollos, Vigo, 2003, p. 66-70.