Os colares de zonchos que levabamos de nenos por Defuntos

Desde os ancestrais tempos nos que aínda os romanos non chegaran, contra o século I, a estas terras galegas, os antigos poboadores xa lles rendían culto aos defuntos coa construción de monumentos funerarios dos que aínda nos quedan abondas pegadas. Como nos conta Otero Pedrayo, o dolmen foi un deles. "Nome fermoso, evocador, esguío, longo ecoar de salaios de mar e bosque, puro e non barroco. Dentro da historia vaise tinxindo de máis outo senso. Xa para nós é metafísica verba. Metafísica da nosa carne, do sangue espiritual noso. Ningunha construcción clásica máis sinxela e rematada. No monte fan a cotío dólmenes os partorciños. Ópera de mans nenas, orballadas. Non foi desta feitura no seu tempo. Entón cuberto de terra era unha semente. Caíndo os séculos foise esborrallando a carne de terrón nutricio e ficou núo o esquelete, ficou a idea –e mellor a intuición espida− sempre nova. Aquí, o tempo traballando ao revés fixo nova a arquitectura, contrariamente ao devir de todas as arquitecturas, por ser esta a primeira e elemental creación céltica e galega. Unhas laxes de pé, en ascendente pulo, familia de pedras ergueitas como as lousas dun fogar. Por riba outra laxe como o ceo sufincado polos montes. Arca, mesa, tumba, altar. ¿Non son todas a mesma cousa esencial? Solideza cósmica, equilibrio perfecto, xeometría de nenos. Desde o dolmen a pedra galega tivo significanza humana e unha presencia de conciencia organizou a paisaxe galega. Ruína xunguida ao decorrer das sazóns. Por iso, na nosa Galicia […] significan historia. Pasada e –non rebulimos paradoxas− historia presente e viva, simbólica, dun nativo pulo do noso espírito no ordeamento elemental da pedra, proxección eterna como o suco, o traballo da madeira ou da dorna. Cando a cruz latina foi coroa do dolmen estivo Galicia criada. A cruz, na alma anterga xa debuxada como esperanza e promesa […]. Endexamais seredes entre nós e para quen nos comprenda, ruína. Vivides sub specie aeternitatis no futuro da alma galega” (Ramón Otero Pedrayo: "Morte e resurrección", en Carlos Casares Mouriño (ed.): Ramón Otero Pedrayo (1888-1976). Día das Letras Galegas 1988, A Coruña, 1988, p. 100 e 102) (A foto da cruz de Cabo Prior é de Carmen Rodríguez Pena).

Na nosa terra, é tempo de castañas, colares de zonchos, magostos —os castiñeiros foron xenerosos con nós este ano— e da ancestral festa celta de Samaín, hoxe recuperada, que fora cristianizada, como moitas outras —en Pontedeume, na romaría de San Miguel de Breamo, practícanse ritos prerromanos cristianizados como renderlle culto á divindade no cume do monte máis alto, dar as voltas no sentido inverso das agullas do reloxo arredor da capela ou a imposición do santo coa cruz celta—, para honrar os nosos defuntos. Así e todo, Vicente Risco, no prolixo estudo sobre as celebracións festivas de Galicia que realizou no seu libro Etnografía, non fai referencia explícita á festa de Samaín e si ao Día de Defuntos (Vicente Martínez Risco: Etnografía, en Obras completas de Vicente Risco, t. III, Galaxia, Vigo, 1994).

Contaba Vicente Risco que “nas casas, na noite de Defuntos, soen pór unha fonte con aceite e tantas lamparillas como defuntos queiran honrar. Tamén hai sitios onde lles poñen a mesa con todo o servicio e unha peza de pan, para que veñan cear, inda que sexan invisibles, cos seus familiares” (Idem, p. 658). En moitos fogares galegos, e Pontedeume non foi unha excepción, era colocada nas ventás, balcóns ou portas unha cabaza, baleirada previamente, na que se poñía dentro unha candea acesa para indicarlles o camiño.

Segue dicindo Risco que “nas cidades e nas aldeas, a tarde anterior e o día todo, están dobrando a morto as campás, para que a xente se lembre dos mortos e rece por eles, e en todos lados se visitan os camposantos e acéndenlles luces. Tamén, nalgures, como en Viveiro [eu vivino de neno en Pontedeume e continuei logo a tradición cos meus fillos], é costume facer neste día colares de castañas cocidas con pelica, zonchos, que os rapaces xantan” (Idem, p. 658 e 659).

En opinión de Otero Pedrayo, “as razas celtas aman a morte como outra vida, quizais como a exaltación suprema da vida. Non son capaces de estableceren marcos entre a vida e a morte. Os difuntos séntanse no fogar, acoden ás chamadas, aconsellan, mandan, interveñen. O cemiterio ou a lembranza dos mortos non é, nelas, obxecto ou tema de repulsión. A vida, sen quebrar o seu fío esencial, mergúllase no mar da morte e nel, como corrente espiritual, conserva a súa individualidade, porque desde os comezos do vivir que chamamos mortal, as ondas do mar da morte baten nos máis fortes e confiados promontorios e nas praias máis dondas e agarimosas da vida” (Ramón Otero Pedrayo: Op. cit., p. 89) (Foto de Aurora Lapique).

Con algo de retranca eumesa conta Ramiro Fonte a presenza do seu morto familiar na casa da súa infancia en Pontedeume: “Cando os meus pais se dispoñen a realizar un exercicio memorístico sobre a guerra, faise obrigada a presenza do tío Suso, que senta na cadeira que deixamos libre para el. Ben mirado, os fillos conformamos o público que os nosos pais precisan para poder conversar, alén da morte, co tío Suso sobre certos acontecementos. Por esta razón o máis serio e honrado transportista das Mariñas dos Condes en tempos de guerra preside a mesa. Leva posta unha chaqueta que foi de vestir e que, unha vez gastada, aproveitou como indumentaria de traballo. Debaixo da chaqueta gris, unha camisa branca, limpa e ben pasada, á que lle falta un botón. Á luz da lámpada revélase o rostro redondo e caído dun home groso. O seu ollar expresa unha mestura de escepticismo e sentido común. A súa fronte despexada prolóngase nunha cabeza calva e, a xulgar pola cor dos seus ollos, os seus cabelos foron louros un día. Bo coma un brazo de mar, retranqueiro coma home de mundo, o tío Suso segue con atención o monólogo do meu pai, as puntualizacións da miña nai, os silencios preguiceiros que vencellan á súa viúva e á súa nena orfa, e os incualificables silencios deses tres nenos que non coñece.

Magoa que non poida dicir nada. Mantén os labios selados coma un peto. Véndoo alí diante, respirando con fatiga como todo ausente, intuín o seu carácter exemplar […]. O tío Suso quería que non se esquecese a historia, a súa historia. Por iso sentaba alí connosco” (Ramiro Fonte: Os ollos da ponte, Vigo, 2004, p. 178 e 179) (Gravado de Víctor G. Garabana: Gravados, debuxos e pinturas, Pontedeume, 1999).