Derradeira madrugada eumesa do Venres Santo con Eduardo

Gústame estar en Pontedeume na Semana Santa e ese venres, no que sempre te sentes asolagado pola emoción, dun xeito especial. Poucas veces faltei da vila ese día, pero, mesmo nesas contadas ocasións, meu corazón estaba alí dalgunha maneira misteriosa. Non se pode explicar mellor que como o fixo o noso bardo Ramiro Fonte: “Sen ser de todo desleal ó sete de setembro, eu afirmaría que a madrugada do Venres Santo sinala o principal acontecemento do calendario eumés. Sempre que esta noite, errabunda entre as lúas de marzo e as de abril, retorne ós anos da miña vila, pensarei para min: Agora estará soando o Paso en Pontedeume. Sei que responde a un lugar común, pero é nestes lugares compartidos onde suceden as historias que me teñen atarefado corenta anos despois […]. O Paso é a melancólica marsellesa dos meus paisanos, o verdadeiro himno da nación dos eumeses. Unha tradición do tempo dos nosos avós acabou consagrándose como a peza mestra da nosa alma musical: é un espello de notas que nos devolve a imaxe dun rostro romántico, sentimental e soñador. O mellor de nós mesmos, que diría o outro […].

−¿Qué somos nós? –preguntoulle un día un dos nosos incontables morofosos ó erudito local, estando don Pablo diante.

−Un pobo.

−¿E que é un pobo?

−Un conxunto de xente que nace e morre nun mesmo lugar… E cantan o Paso –xamais pensou o constante e desordenado Tucídides que pasaría á historia con esta frase” (Ramiro Fonte: Os meus ollos, Vigo, 2003, p. 204-207).

Cando era un neno, xa durmía coa ansia de que meu pai me espertaría ben cedo para ir ao Encontro e nalgunha ocasión sentín, ou talvez só o imaxinei, soar o Paso en soños a non sei que hora da madrugada no adro das Virtudes, interpretado polos músicos da vila dirixidos polo Patolo. Esta noite, na praza do Mestre Álvaro Vázquez Penedo, tan querido e admirado por meu pai, acordei coas entrañables notas de Charamela que me arrolaron tan docemente que non fun quen de me levantar da cama e, cando marcharon, volvín durmir decontado. Pode verse a interpretación do Paso de Charamela premendo aquí: https://www.youtube.com/watch?v=27915UuyRNg.

Ás sete e media da mañá acordei novamente sen necesidade de que soase o estridente espertador e pareceume escoitar a voz de meu pai dicíndolle a aquel meniño que eu fora: −¿Queres ir ao Encontro? Pois veña, vístete, que marchamos.

Xa están soando as nosas carracas, no canto das habituais campás, que permanecerán mudas ata que poidan anunciar a Resurrección redentora do Salvador. Avisan aos eumeses de que axiña sairá a procesión (Foto Ríos). Podedes escoitalas premendo aquí:https://www.youtube.com/watch?v=2pUChmJ1jpY.

Estou chegando ao adro parroquial e escoito cada vez máis intensamente o estrondoso e enxordecedor bater das carracas. Entro no templo parroquial e visito o sinxelo Monumento que acolle ao Santísimo no altar da Virxe das Dores, baleiro das queridas imaxes que sairán na procesión. Non ten nada que ver co que se erixía no altar maior, desde o século XIX ata o ano 1961, no que se reformou o presbiterio. Aquel era unha maxestosa estrutura de estilo neogótico, con escaleira en forma de tridente na que se colocaban candeas acesas nos candelabros traídos polos veciños para alumear a Xesús Sacramentado. A súa forma probablemente serviu de inspiración para nomear as tradicionais Escaleiras do Monumento que culminan o primeiro e máis dificultoso treito do camiño dos romeiros á festa de San Miguel de Breamo e son unha boa ocasión para botar o primeiro grolo de viño da mañá.

Volvo ao adro e alí, entre o son das carracas, agardo a saída da procesión. A talla de san Xoán, o máis novo dos discípulos de Xesús e o único que o acompañou ata o final na súa Paixón e Morte, encabeza o desfile. Viste unha sinxela túnica verde con amplos pregos, cinguida por un cinto dourado que leva anoado á esquerda. Cobre o seu ombreiro dereito cunha capa vermella que lle chega aos pés e que suxeita coa man esquerda. O seu brazo dereito erguido sinala co dedo índice estendido o camiño a seguir. Ten unha longa melena castaña e barba cortiña. O seu rostro mostra unha profunda tristura, cansazo e, asemade, gran seguridade, decisión e valentía. Baixa as escaleiras do adro e abandona a procesión pola rúa do Cantón, pola que se dirixe á Real en espera da súa quenda para entrar na praza Real.

A imaxe da Verónica, co impoluto pano branco aínda dobrado e prendido por un alfinete nas súas finísimas e delicadas mans, sae pola porta da igrexa e desfila detrás de san Xoán. Cobre os cabelos cunha touca branca que deixa ao descuberto o seu aflixido e fermoso rostro e viste unha túnica entre azul e violeta, que lle chega aos pés, con reberetes dourados no colo, finos pregos e anchas mangas. Deixa tamén a procesión pola rúa do Cantón e baixa despois pola de Santiago para agardar alí a que o predicador lle dea a entrada á praza Real para atoparse con Cristo e enxugar o seu martirizado rostro.

A continuación desfila o fermosísimo conxunto escultórico do Nazareno coa cruz ás costas, realizado pola man xenial do mestre Gambino en 1771 por mil douscentos reais, que será acompañado en todo momento polas solemnes e emotivas notas do Paso, que nos regala Charamela. Preside o conxunto a imaxe do Nazareno, vestido cunha fermosa túnica marrón escura, case negra, con ricos reberetes dourados, que lle cobre os pés; o orixinal ía “bestido con túnica morada de seda”, consonte se recolle no inventario do Libro da Confraría das Dores, realizado no ano 1783. O rostro de Xesús, con barba recortada, mostra dor, cansazo, sufrimento e, así e todo, serenidade. A longa melena do Redentor vai cinguida pola coroa real de espiño que di ben ás claras que o seu reino non é deste mundo. Agarra coas dúas mans e a pouca forza que lle vai quedando a pesada cruz na que será sacrificado e conta coa axuda de Simón de Cirene, que suxeita, detrás del, a parte de abaixo do madeiro tamén coas mans; leva a perna esquerda lixeiramente adiantada por soportar mellor o peso que ten que cargar; viste unha longa túnica verde, que en 1783 era “de lana pajiza”, e o seu rostro barbado móstrase sereno, case indiferente ante o drama que está a contemplar; cobre os cabelos cun turbante. Á dereita de Cristo aparece o soldado romano, co casco prateado na cabeza, representante da oligarquía que si é deste mundo e do Senado e o Pobo Romano, como anuncian as iniciais gravadas no emblema que colga da súa trompeta, SPQR (Senatus populusque romanus); fai soar con forza o seu instrumento dourado que porta na súa man dereita, polo que ten as fazulas lixeiramente inchadas e cubertas por unha barba ben coidada, e comunícalle á xente que o reo que alí vai será sacrificado, como eles mesmos lle pediran a Poncio Pilatos, no monte Calvario; viste unha túnica verde escura cinguida por un cinto dourado con borlas e cobre os ombreiros cunha gran capa granate ricamente adornada con reberetes dourados. Á esquerda do Nazareno disponse a imaxe do coñecido na vila como o Xudeu da Moca, que golpea sen piedade o laiado corpo de Xesús, ao que leva preso dun cordón dourado rematado en dúas grandes borlas; ten a barba recortada e o rostro non mostra piedade ningunha polo home ao que está a brear a paus coa moca que porta na man dereita; cobre os cabelos cun turbante e viste unha túnica verde escura por debaixo da que asoman os xeonllos e as botas. O soldado romano e o xudeu vestían en 1783 “chamarras de calmaco listado antiguo aforradas en tela de lana azul, y verde”. O paso do Nazareno continúa o seu camiño pola Inmaculada e sobe a costa da Real, convertida esa mañá naquela rúa da Amargura de Xerusalén, para agardar a súa quenda ao pé do palacio de Raxoi (Foto Conchita Martínez).

Os músicos de Charamela acompañan ao Nazareno xa desde dentro da igrexa tocando o Paso. Alí van Pablo Delgado, seu fillo Pedriño, todo un neno prodixio da percusión con só seis anos, e outros compañeiros que fan soar os seus tambores cun ritmo pausado, solemne e case fúnebre, pon, porompón, pon, pompón... Os instrumentos de corda e vento comezan a interpretar a música do Paso que escoitaba case en soños na madrugada e soa agora máis real que nunca, e consegue, coma sempre, chegar ao meu corazón. Entre eles están Rafael Delgado co seu fillo Gervi e seu neto CJose, a miña prima Elisa Sardiña co seu violín, Agustín e Fini Vilariño, Paz Leira, Xulio Garabana, Javier Amado o do Practicante, Gustavo Leira Carpente, José Luis Gómez Fuentes, Manolo Vázquez, o alcalde… e o máis imprescindible de todos, o noso Neno, Eduardo, co seu clarinete, cantaruxando sen desafinar nin unha nota o himno da nosa nación eumesa; quen ía imaxinar que sería o seu derradeiro Paso.

Detrás da música vai a Virxe das Dores, talvez a imaxe máis querida polos eumeses. Esta talla foi mercada pola Confraría na cidade de México en 1770 por mil cincocentos reais e sufragada daquela por tres fregueses, Tomás de Moreira, Andrés Varela e Pedro Temprano. O seu finísimo rostro mostra a tristura e tenrura que unha nai pode sentir cando ve o martirio do seu fillo. As súas mans abertas e estendidas á altura do peito e os delicados dedos mostran a dolorosa aceptación da vontade de Deus. Leva na súa cabeza unha fermosa coroa dourada sobre un amplo manto negro, con ricos reberetes dourados, que lle chega ata os pés e, debaixo dela, unha rica túnica da mesma feitura, cinguida por un cordón dourado rematado en dúas borlas. Tapa o seu peito cun branco lenzo de fino encaixe sobre o que leva cravado á altura do corazón o puñal da súa terrible dor. Baixa pola rúa da Pescadería, dobra a esquina na da Inmaculada e deixa ao seu Fillo na parte baixa da rúa de Santiago pola que subirá para atoparse de novo con El (Foto Conchita Martínez).

A praza Real xa está ateigada de xente e o predicador vai dar comezo á representación do Santo Encontro. Despois dunha reflexión sobre o sacrificio redentor que Cristo está a soportar, asoma, devagariño e con solemnidade, pola silandeira praza Real o paso do Nazareno, mexido polos acompasados movementos dos portadores. Carga co peso da cruz e cae por primeira vez diante do silencio estremecido da xente, que se rompe polo maxestoso son da trompeta, ta, tarará, tarará, ta, tarará, tarará, e o bater das forquitas dos levadores do paso no chan, que deixarán caer tamén se algún monago atento non llelas arrebata.

Os homes que levan o paso do Nazareno recollen as gallas do chan, levantan lentamente a pesada anda de madeira e entran paseniño na praza Real. Xesús Cristo cae por segunda vez e a trompeta, co seu solemne ta, tarará, tarará, ta, tarará, tarará, volve rachar o silencio da praza. Cando o paso do Nazareno se ergue de novo, o predicador fai entrar na praza a imaxe da Verónica, que asoma pola parte de arriba da rúa de Santiago con ritmo lento e, así e todo, decidido. Antes de chegar ao escudo de Pontedeume, que José Díaz Fuentes esculpira no chan cando se remodelou a praza a mediados dos anos oitenta, detén a súa andaina.

O predicador destaca a súa valentía por atreverse a socorrer a Xesús abríndose paso entre a multitude e fai unha firme denuncia dos intolerables malos tratos inflixidos ás mulleres polos homes que nunca as saberán amar. A Verónica avanza pola praza e ve caer por terceira vez ao Nazareno, despois do novo anuncio da trompeta, ta, tarará, tarará, ta, tarará, tarará. Achégase decontado a Cristo e, logo de que os levadores baixen levemente a súa anda, co impoluto pano limpa o seu rostro e alivia a súa dor, conmovido pola tenrura da muller. Como fermoso agasallo, Xesús grava no branco e inmaculado lenzo a súa Santa Face. Un home abre o pano prendido polo pequeno alfinete e, cando os portadores levantan a imaxe, os eumeses ven o milagre da santa face do Salvador impresa na tea daquela muller á que a historia coñecerá para sempre co nome de Verónica, que quere dicir “a verdadeira icona de Cristo”. A imaxe da valorosa muller será a primeira en abandonar o centro da praza e en situarase, quieta e sostida polos portadores, á dereita do predicador, onde antes estaba a vella botica que todos os eumeses chamabamos a Farmacia de Abaixo.

Pola rúa Real baixa a imaxe de san Xoán co seu dedo índice da man dereita estirado e atravesa lixeiro a praza Real na procura da Virxe das Dores, que xa asoma mexida polos seus portadores pola rúa da Inmaculada. O acompasado movemento do trono no que vai a Dolorosa fai que o puñal que leva espetado no corazón semelle que se lle crava aínda máis profundamente a cada paso. Xoán mira á Nai de Xesús e vira a súa posición para indicarlle co seu dedo que pretiño de alí se atopa seu Fillo (Foto Conchita Martínez).

San Xoán, acompañado pola Virxe que segue as indicacións do seu dedo, achégase ao Nazareno, que xa se ergueu do chan e camiña paseniño abaneado sobre os ombreiros dos rexos portadores do paso. As dúas persoas máis amadas neste mundo por Xesús terán que ver o seu inxusto sufrimento. Cristo mira con tenrura á Virxe e mais a Xoán e, como o propio evanxelista nos conta, “vendo a súa nai e, onda ela o discípulo a quen amaba, díxolle á nai: Muller, velaí o teu fillo. Despois díxolle ao discípulo: Velaí a túa nai. E desde aquela hora o discípulo acolleuna con el” (Evanxeo de Xoán, 19, 26 e 27; Xosé Fernández Lago e Xosé Antonio González García (coord.): O Novo Testamento, Vigo, 1998, p. 268 e 269). Talvez o noso Nazareno nos estea a dicir aos que estamos na praza as mesmas palabras que lle dirixira a Xoán: Eumeses, velaí a vosa nai, amádea e pregádelle con fe; e tamén lle diga a Ela: Madre, velaí os eumeses, teus fillos, escóitaos e acólleos sempre baixo o teu manto protector (Foto Conchita Martínez).

Xoán abandona a escena e sitúase á dereita da Verónica. Detrás del vai o paso do Nazareno, que se coloca esquerda da Verónica, e, finalmente, abandona o centro da praza a Virxe das Dores, que se pon á dereita de san Xoán (Foto Concha Suárez, a Paragüeira).

Unha vez rematada a representación, a procesión regresa ao templo parroquial. Así o conta con mestría Ramiro Fonte: “Ritmo de palitroques. Os monagos arrastran dous longos ríos de xente ben medrados. Soben pola rúa Real, acompañando as imaxes. O Paso volve soar como unha música de réquiem. Hai quen verá nas torres da nosa igrexa as tres cruces chantadas nun espido outeiriño de Xerusalén. Maldito Poncio Pilatos”; Ramiro Fonte: Os meus ollos, op. cit., p. 219).

San Xoán, a Verónica, o paso do Nazareno e a Virxe forman a procesión que sobe pola rúa Real e logo se desvía á dereita pola do Mancebo. Os músicos de Charamela van tocando o Paso entre as andas de Cristo coa cruz ás costas e a Dolorosa. Na esquina coa Pescadería, as imaxes, recibidas novamente polo enxordecedor ruxido das carracas, volven ao templo parroquial e fan que "o verdadeiro himno da nación dos eumeses", como con acerto o definiu Ramiro Fonte (Idem, p. 205), case non se escoite xa.

San Xoán, a Verónica e a Virxe, esta vez vestida de negro pola morte do seu fillo, aínda participarán nas procesións do Santo Enterro e a Soidade; o conxunto do Nazareno xa non sairá máis ata o vindeiro Venres Santo; e o Paso non volverá soar tampouco ata o ano que vén.

Así e todo, nada volverá ser igual, porque Edu xa non estará alí.